समपातळी मशागत
मृद् व जलसंधारणाशिवाय समतल मशागतीमुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि उत्पादनात वाढ होते. उताराच्या दिशेने केलेल्या मशागतीच्या तुलनेत समतल मशागतीमुळे कमी मनुष्यबळ, प्राणिजन्य व यांत्रिक शक्ती खर्च होते.
समतल मशागत पद्धतीमध्ये वहितीकरिता लागणारी सर्व मशागत, पेरणी व आंतरमशागत त्या क्षेत्राच्या समतल रेषेवर करण्यात येते. एखाद्या क्षेत्राच्या सम उंचीच्या बिंदूमधून काढलेल्या काल्पनिक रेषेला त्या क्षेत्राची समतल रेषा म्हणतात. समपातळी मोजण्याच्या साधनांच्या साह्याने प्रत्यक्षात क्षेत्रावरही समतल रेषा काढता येते. मृद व जलसंधारणाच्या पद्धतींपैकी सहज, सोपी आणि प्रभावी पद्धत म्हणजे उताराला आडवी अथवा जवळपास स मपातळीवर मशागत करावी. समतल मशागतीमुळे उताराला आडव्या अथवा समतल रेषेवर असंख्य छोट्या सर्या तयार होतात. या सर्यांमुळे उताराच्या दिशेने वाहणार्या पाण्याला अडथळा निर्माण होऊन मोठ्या प्रमाणात पाणी सर्यांमध्ये साठविले जात असल्यामुळे पाणी जमिनीत मुरण्यास पुरेसा कालावधी मिळतो व जमिनीत एकूण पाणी मुरण्याचे प्रमाण वाढते आणि जमिनीवरून होणारा अपधाव व जमिनीची धूप कमी होते. प्रत्यक्षात समतल मशागतीमुळे तयार झालेल्या सर्या व वरंबे आकाराने जरी लहान असल्या, तरी संख्येच्या दृष्टीने मोठ्या प्रमाणावर असल्यामुळे त्यांचा एकत्रित परिणाम फार मोठा होतो.
समतल मशागत सर्व प्रकारच्या उताराच्या जमिनीमध्ये उपयुक्त असली तरीही, या पद्धतीची महत्तम कार्यक्षमता मध्यम उताराच्या (दोन ते सात टक्के), तसेच खोल व चांगला निचरा होणार्या जमिनी मध्ये आढळून आली. जमीन उताराच्या कमी-अधिक प्रमाणानुसार समतल मशागतीची कार्यक्षमता कमी होते. जास्त पर्जन्यमान व उताराच्या क्षेत्रात सर्या फुटून पाणी एकत्रित होण्याच्या प्रक्रियेमुळे जमिनीची धूप जास्त होण्याचासुद्धा धोका आहे. त्याकरिता अशा परिस्थितीत समतल मशागतसोबत इतर संरक्षक पद्धतीचा (बांधबंदिस्ती, जैविक बांध) अवलंब करावा.
बांधबंदिस्ती केलेल्या क्षेत्रात समपातळी अथवा ढाळीचा बांध समतल मशागतीकरिता मार्गदर्शक रेषा म्हणून उपयोगात येतो. आंतरबांध क्षेत्रात या बांधांना समांतर अशी मशागतीची सर्व कामे करण्यात येतात. बांधबंदिस्ती नसलेल्या क्षेत्रात, नियमित उतार असलेल्या क्षेत्रात उताराला आडव्या किंवा समतल रेषेला जवळपास समांतर अशी मशागत करण्यात येते. अनियमित उताराच्या क्षेत्रात समतल मार्गदर्शक रेषा आखून रेषेला समांतर मशागत करण्यात येते.
बांधबंदिस्ती नसलेल्या क्षेत्रात कमी आणि एकसारख्या उताराच्या जमिनीवर समपातळी मार्गदर्शक रेषा प्रत्यक्ष क्षेत्रावर आखून घेणे जरुरीचे आहे. या समपातळी मार्गदर्शक रेषांना समांतर मशागत करण्यात येते. समपातळी मार्गदर्शक रेषा क्षेत्रावर आखण्याकरिता कोणत्याही समपातळी मोजण्याच्या साधनांचा अथवा संतुलन उपकरणांचा उपयोग करण्यात येतो. एकसारखा उतार असलेल्या जमिनीवर ५० मीटर अंतरावर आखण्यात आलेली मार्गदर्शक रेषा पुरेशी आहे. समतल मशागतीकरिता आखण्यात आलेल्या मार्गदर्शक रेषेवर पावसाळ्यामध्ये खस / सुबाभूळ / गिरिपुष्प, उत्पादक झुडूपवर्गीय वनस्पती अथवा चराऊ गवताचे जैविक बांध तयार करावेत.
जैविक बांधाचा मृद् व जलसंधारणाकरिताही उपयोग होतो. जैविक बांधाच्या छाटणीच्या कोवळ्या फांद्या व पाने पिकात आच्छादनाकरिता, तसेच सेंद्रिय खत म्हणून, तर झुडूपवर्गीय वनस्पती आणि चराऊ गवताचा उपयोग चारा म्हणून होतो. समपातळीत मार्गदर्शक रेषेला समांतर मशागतीमुळे पावसाचे पाणी सर्यां मधून खोलगट भागात जमा होते व सर्या फुटतात. अशा परिस्थितीत किरकोळ स्वरूपाचे जमीन सपाटीकरण करून खळगे भरावेत.
मृद् व जलसंधारणाशिवाय समतल मशागतीमुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि उत्पादनात वाढ होते. उताराच्या दिशेने केलेल्या मशागतीच्या तुलनेत समतल मशागतीमुळे कमी मनुष्यबळ, प्राणिजन्य व यांत्रिक शक्ती खर्च होते.
समतल मशागत पद्धतीमध्ये वहितीकरिता लागणारी सर्व मशागत, पेरणी व आंतरमशागत त्या क्षेत्राच्या समतल रेषेवर करण्यात येते. एखाद्या क्षेत्राच्या सम उंचीच्या बिंदूमधून काढलेल्या काल्पनिक रेषेला त्या क्षेत्राची समतल रेषा म्हणतात. समपातळी मोजण्याच्या साधनांच्या साह्याने प्रत्यक्षात क्षेत्रावरही समतल रेषा काढता येते. मृद व जलसंधारणाच्या पद्धतींपैकी सहज, सोपी आणि प्रभावी पद्धत म्हणजे उताराला आडवी अथवा जवळपास स मपातळीवर मशागत करावी. समतल मशागतीमुळे उताराला आडव्या अथवा समतल रेषेवर असंख्य छोट्या सर्या तयार होतात. या सर्यांमुळे उताराच्या दिशेने वाहणार्या पाण्याला अडथळा निर्माण होऊन मोठ्या प्रमाणात पाणी सर्यांमध्ये साठविले जात असल्यामुळे पाणी जमिनीत मुरण्यास पुरेसा कालावधी मिळतो व जमिनीत एकूण पाणी मुरण्याचे प्रमाण वाढते आणि जमिनीवरून होणारा अपधाव व जमिनीची धूप कमी होते. प्रत्यक्षात समतल मशागतीमुळे तयार झालेल्या सर्या व वरंबे आकाराने जरी लहान असल्या, तरी संख्येच्या दृष्टीने मोठ्या प्रमाणावर असल्यामुळे त्यांचा एकत्रित परिणाम फार मोठा होतो.
समतल मशागत सर्व प्रकारच्या उताराच्या जमिनीमध्ये उपयुक्त असली तरीही, या पद्धतीची महत्तम कार्यक्षमता मध्यम उताराच्या (दोन ते सात टक्के), तसेच खोल व चांगला निचरा होणार्या जमिनी मध्ये आढळून आली. जमीन उताराच्या कमी-अधिक प्रमाणानुसार समतल मशागतीची कार्यक्षमता कमी होते. जास्त पर्जन्यमान व उताराच्या क्षेत्रात सर्या फुटून पाणी एकत्रित होण्याच्या प्रक्रियेमुळे जमिनीची धूप जास्त होण्याचासुद्धा धोका आहे. त्याकरिता अशा परिस्थितीत समतल मशागतसोबत इतर संरक्षक पद्धतीचा (बांधबंदिस्ती, जैविक बांध) अवलंब करावा.
बांधबंदिस्ती केलेल्या क्षेत्रात समपातळी अथवा ढाळीचा बांध समतल मशागतीकरिता मार्गदर्शक रेषा म्हणून उपयोगात येतो. आंतरबांध क्षेत्रात या बांधांना समांतर अशी मशागतीची सर्व कामे करण्यात येतात. बांधबंदिस्ती नसलेल्या क्षेत्रात, नियमित उतार असलेल्या क्षेत्रात उताराला आडव्या किंवा समतल रेषेला जवळपास समांतर अशी मशागत करण्यात येते. अनियमित उताराच्या क्षेत्रात समतल मार्गदर्शक रेषा आखून रेषेला समांतर मशागत करण्यात येते.
बांधबंदिस्ती नसलेल्या क्षेत्रात कमी आणि एकसारख्या उताराच्या जमिनीवर समपातळी मार्गदर्शक रेषा प्रत्यक्ष क्षेत्रावर आखून घेणे जरुरीचे आहे. या समपातळी मार्गदर्शक रेषांना समांतर मशागत करण्यात येते. समपातळी मार्गदर्शक रेषा क्षेत्रावर आखण्याकरिता कोणत्याही समपातळी मोजण्याच्या साधनांचा अथवा संतुलन उपकरणांचा उपयोग करण्यात येतो. एकसारखा उतार असलेल्या जमिनीवर ५० मीटर अंतरावर आखण्यात आलेली मार्गदर्शक रेषा पुरेशी आहे. समतल मशागतीकरिता आखण्यात आलेल्या मार्गदर्शक रेषेवर पावसाळ्यामध्ये खस / सुबाभूळ / गिरिपुष्प, उत्पादक झुडूपवर्गीय वनस्पती अथवा चराऊ गवताचे जैविक बांध तयार करावेत.
जैविक बांधाचा मृद् व जलसंधारणाकरिताही उपयोग होतो. जैविक बांधाच्या छाटणीच्या कोवळ्या फांद्या व पाने पिकात आच्छादनाकरिता, तसेच सेंद्रिय खत म्हणून, तर झुडूपवर्गीय वनस्पती आणि चराऊ गवताचा उपयोग चारा म्हणून होतो. समपातळीत मार्गदर्शक रेषेला समांतर मशागतीमुळे पावसाचे पाणी सर्यां मधून खोलगट भागात जमा होते व सर्या फुटतात. अशा परिस्थितीत किरकोळ स्वरूपाचे जमीन सपाटीकरण करून खळगे भरावेत.