कोकण विजय बंधारा
रासायनिक खतांच्या किंवा सिमेंटच्या गोण्या मिळविणे दिवसेंदिवस कठीण होत चालले आहे. तीच जास्त खर्चाची बाब ठरत आहे. जिथे मुबलक प्रमाणात दगड धोंडे उपलब्ध आहेत, तिथे दगडाचा बांध घातल्यास योग्य होईल व खर्चसुद्धा कमी लागेल. तसेच दगडाचा बांध मोठ्या प्रवाहात वाहून जात नाही. त्यामुळे तो वनराई बंधार्यापेक्षा जास्त काळ टिकतो.
दगडी बंधार्यावरच्या बाजूस प्लॅस्टिक आच्छादन केल्यास बांधामधून पाणी झिरपणे थांबेल व पाणी जास्त काळ टिकवता येते व ते पुनर्भरणास तसेच रबी हंगामातील पिकास पूरक सिंचनास वापरता येते.
जागेची निवड
1) नाल्याचा उतार 3 टक्क्यापेक्षा कमी असावा.
2) वळणालगतची जागा नसावी.
3) नाला साधारणत: 1.50 ते 1.80 मीटर खोल असावा.
4) नालाकाठ सुस्पष्ट असावेत.
5) नाल्याच्या पात्रात दगड किंवा धोंडे उपलब्ध असावेत.
बांधकामासाठी लागणारे साहित्य
1) दगड किंवा धोंडे (साधारण मोठ्या आकाराचे)
2) नाल्यातील माती किंवा वाळू
3) प्लॅस्टिक कापड इत्यादि.
फायदे
1) नाल्यातून वाहून जाणार्या मातीची धूप थांबते.
2) लोकसहभागातून जल संधारण साधता येते.
3) खर्च कमी लागतो.
4) वनराई बंधार्याप्रमाणे दरवर्षी पुन:पुन्हा बांधावा लागत नाही. फक्त दरवर्षी नियमित देखभाल आणि दुरुस्ती याला पुरेशी आहे.
5) प्लॅस्टिक आच्छादन केल्यामुळे पाणी अडविले जाते व ते रबी पिकास पूरक सिंचनास वापरता येते.
प्लॅस्टिक अस्तरीत दगडी बंधार्याची कामाची पद्धत
1) नाल्यातील जमिनीच्या प्रकारानुसार साधारणपणे 0.30 मीटर ते 0.50 मीटर खोल आणि 1.6 मीटर रुंद पायाचे खोदकाम करावे. पाया तसेच नाल्याच्या दोन्ही काठाच्या साधारणत: 0.50 मीटर आत खोदावे की जेणेकरून दगड व धोंडे आतमध्ये घट्ट बसून बंधार्याला मजबूती देतील.
2) पायामध्ये दगड व्यवस्थित रचून थर करावे आणि प्रत्येक थरामध्ये दगड घट्ट बसविण्याकरिता नाल्यातील माती किंवा वाळू टाकावी.
3) नाल्याच्या खोलीनुसार बांधाची उंची साधारणत: 0.5 ते 1.5 मीटर ठेवावी.
4) बांधाची भिंत व्यवस्थित रचून झाल्यावर बांधाच्या वरच्या बाजूस प्लॅस्टिक कापड साधारणत: 75 जी.एस. एम चे टाकावे व त्यावर माती/दगड टाकावेत म्हणजे ते तळास चिकटून राहील.
5) अशा पद्धतीने अस्तरीत दगडी बांध पावसाळा संपताना शेतातील ओढे, लहान नाले यातील प्रवाहाचा वेग मंदावल्यावर सप्टेंबर ते ऑक्टोबर महिन्यात बांधावे.
6) अशा प्रकारच्या नाल्यामध्ये एका खाली एक साखळी पद्धतीने कोकण विजय बंधारे बांधावेत. हे दगडी बंधारे पाण्याचा आपधावेचा वेग कमी करण्यास उपयुक्त ठरतात. त्याशिवाय प्लॅस्टिक अस्तरी करणामुळे तात्पुरत्या पद्धतीने पाणी साठविण्यास मदत होते.
रासायनिक खतांच्या किंवा सिमेंटच्या गोण्या मिळविणे दिवसेंदिवस कठीण होत चालले आहे. तीच जास्त खर्चाची बाब ठरत आहे. जिथे मुबलक प्रमाणात दगड धोंडे उपलब्ध आहेत, तिथे दगडाचा बांध घातल्यास योग्य होईल व खर्चसुद्धा कमी लागेल. तसेच दगडाचा बांध मोठ्या प्रवाहात वाहून जात नाही. त्यामुळे तो वनराई बंधार्यापेक्षा जास्त काळ टिकतो.
दगडी बंधार्यावरच्या बाजूस प्लॅस्टिक आच्छादन केल्यास बांधामधून पाणी झिरपणे थांबेल व पाणी जास्त काळ टिकवता येते व ते पुनर्भरणास तसेच रबी हंगामातील पिकास पूरक सिंचनास वापरता येते.
जागेची निवड
1) नाल्याचा उतार 3 टक्क्यापेक्षा कमी असावा.
2) वळणालगतची जागा नसावी.
3) नाला साधारणत: 1.50 ते 1.80 मीटर खोल असावा.
4) नालाकाठ सुस्पष्ट असावेत.
5) नाल्याच्या पात्रात दगड किंवा धोंडे उपलब्ध असावेत.
बांधकामासाठी लागणारे साहित्य
1) दगड किंवा धोंडे (साधारण मोठ्या आकाराचे)
2) नाल्यातील माती किंवा वाळू
3) प्लॅस्टिक कापड इत्यादि.
फायदे
1) नाल्यातून वाहून जाणार्या मातीची धूप थांबते.
2) लोकसहभागातून जल संधारण साधता येते.
3) खर्च कमी लागतो.
4) वनराई बंधार्याप्रमाणे दरवर्षी पुन:पुन्हा बांधावा लागत नाही. फक्त दरवर्षी नियमित देखभाल आणि दुरुस्ती याला पुरेशी आहे.
5) प्लॅस्टिक आच्छादन केल्यामुळे पाणी अडविले जाते व ते रबी पिकास पूरक सिंचनास वापरता येते.
प्लॅस्टिक अस्तरीत दगडी बंधार्याची कामाची पद्धत
1) नाल्यातील जमिनीच्या प्रकारानुसार साधारणपणे 0.30 मीटर ते 0.50 मीटर खोल आणि 1.6 मीटर रुंद पायाचे खोदकाम करावे. पाया तसेच नाल्याच्या दोन्ही काठाच्या साधारणत: 0.50 मीटर आत खोदावे की जेणेकरून दगड व धोंडे आतमध्ये घट्ट बसून बंधार्याला मजबूती देतील.
2) पायामध्ये दगड व्यवस्थित रचून थर करावे आणि प्रत्येक थरामध्ये दगड घट्ट बसविण्याकरिता नाल्यातील माती किंवा वाळू टाकावी.
3) नाल्याच्या खोलीनुसार बांधाची उंची साधारणत: 0.5 ते 1.5 मीटर ठेवावी.
4) बांधाची भिंत व्यवस्थित रचून झाल्यावर बांधाच्या वरच्या बाजूस प्लॅस्टिक कापड साधारणत: 75 जी.एस. एम चे टाकावे व त्यावर माती/दगड टाकावेत म्हणजे ते तळास चिकटून राहील.
5) अशा पद्धतीने अस्तरीत दगडी बांध पावसाळा संपताना शेतातील ओढे, लहान नाले यातील प्रवाहाचा वेग मंदावल्यावर सप्टेंबर ते ऑक्टोबर महिन्यात बांधावे.
6) अशा प्रकारच्या नाल्यामध्ये एका खाली एक साखळी पद्धतीने कोकण विजय बंधारे बांधावेत. हे दगडी बंधारे पाण्याचा आपधावेचा वेग कमी करण्यास उपयुक्त ठरतात. त्याशिवाय प्लॅस्टिक अस्तरी करणामुळे तात्पुरत्या पद्धतीने पाणी साठविण्यास मदत होते.