वन शेतीच्या पद्धती
वन शेती ही शेती उत्पादनातील सुधारित पद्धत आहे. महाराष्ट्रातील अवर्षणप्रवण विभागातील कमी व अनिश्चित पाऊसमानात हलक्या, उथळ, क्षारयुक्त व नापिक, पाणथळ जमिनीत नेहमीचे पीक बर्याच वेळा फायदेशीर ठरत नाही, तसेच आर्थिकदृष्ट्या परवडतदेखील नाही. अशा जमिनीत परिस्थितीमुळे प्रचलित पीक पद्धतीत बदल करणे गरजेचे आहे.
वनशेतीसाठी वृक्षांचे गुणधर्म
जलद वाढ, विविध उपयोगी, उदा. अन्न, चारा, लाकूड, कुंपण इ., प्रतिकूल जमीन व हवामान परिस्थितीतसुद्धा वाढीचा संबंध, सहयोगी पिकांवर प्रतिकूल परिणाम नसावा., हवेतील नत्र जमिनीत साठविण्याची क्षमता, जमीन सुधारणा करण्याची क्षमता, कमीत कमी रोग व कीटकांचा प्रादुर्भाव, सरळ उंच वाढीचा प्रकार, कमीत कमी व्यवस्थापन
वन शेतीचे फायदे
1) वन शेतीमुळे एकाच जमिनीच्या तुकड्यापासून पीक उत्पादनाबरोबर वृक्षापासून चारा, लाकूड असा दुहेरी फायदा मिळतो व वाढीव उत्पन्न मिळविणे शक्य होते.
2) वृक्षामुळे शेतात आर्द्रता टिकवली जाते व वादळवारे यापासून पिकांचे संरक्षण होते. पर्यावरणच्या संतुलनास मदत होते.
3) जमिनीची धूप थांबविण्यास मदत होते.
4) हलक्या, मुरमाड अशा जमिनीत नेहमीच्या पीक पद्धतीऐवजी वन शेती लाभदायक ठरते.
5) नापिक अशा जमिनीत थोडी काळजी घेतल्यास वृक्षापासून फायदे मिळविता येतात, तसेच जमिनीचा मगदूर सुधारता येतो.
6) वन शेतीस मजूर कमी लागतात व या पद्धतीपासून दीर्घकाळ उत्पन्न मिळत राहते.
7) महुआ या झाडापासून मिळणारी फुले, फळे आणि बिया खाद्यान्न म्हणून वापरतात. बाभळीच्या सिनेगल या जातीपासून तयार होणारा डिंक परदेशात भरपूर भावाने विकला जातो. लिंब वृक्षाचा औषधी उपयोगासाठी अवलंब होतो. तसेच लिंबोळ्यांचा खत म्हणून उपयोग होतो. साग, सिसम, कडुनिंब यांसारखी झाडे इमारती लाकडासाठी प्रसिद्ध आहेत.
वनशेती पद्धती
कृषी वनिकी -
या पद्धतीत ज्या जमिनीवर पिके येऊ शकतात, अशा कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीवर वृक्षाची 15 ते 20 मीटर किंवा त्यापेक्षा जास्त अंतरावर ओळींमध्ये लागवड करून ओळींच्या मधील मोकळ्या जागेत पिके घेतात.
वनीय कुरण -
हलक्या व उथळ जमिनीवर अंजन, सुबाभूळ, सिसू, विलायती बाभूळ, कडुलिंब यांसारख्या झाडांची लागवड करून, त्यामध्ये मद्रास अंजन, डोंगरी, पावना, स्टायलो, रानमूग इ. सुधारित गवतांची योग्यरीत्या सांगड घालून लागवड करतात.
कृषी वनीय कुरण -
हलक्या ते मध्यम प्रतीच्या जमिनीवर पिके, वृक्ष व सुधारित गवतांची लागवड करतात.
उद्यान कुरण -
हलक्या प्रतीच्या जमिनीवर सीताफळ, बोर आणि आवळा यांसारख्या फळझाडांची लागवड करून मधल्या जागेत सुधारित गवतांची लागवड करतात.
कृषी उद्यान कुरण -
हलक्या ते मध्यम प्रकारच्या जमिनीवर आंबा, चिंच, सीताफळ, बोर, आवळा, शेवगा इ. फळझाडांची लागवड करून सुरवातीची तीन ते पाच वर्षे हरभरा मूग, तूर, गहू, भुईमूग आदी पिके घेतात व झाडांचा डोलारा मोठा झाल्यावर झाडाच्या ओळींमध्ये सुधारित गवताची लागवड करतात. या पद्धतीमध्ये गरजेनुसार फळझाडे व गवत यांची सुरवातीपासूनही लागवड करता येते.
कृषी उद्यान -
या पद्धतीत फळझाडांमध्ये विविध द्विदल किंवा एकदलवर्गीय पिके घेता येतात. जिराईत क्षेत्रावर बोर, आवळा, शेवगा, चिंच या फळझाडांची लागवड करता येते, तर बागायत क्षेत्रात आंबा, चिकू यांसारखी फळझाडे घेऊन त्यामध्ये पिकांची लागवड करतात.
उद्यान वनीय कुरण -
हलक्या व मध्यम प्रकारच्या जमिनीवर फळझाडे, वृक्ष आणि सुधारित गवतांची लागवड करतात.
वृक्षशेती -
ज्या जमिनीत विविध कारणांस्तव (पाणथळ, आम्ल व क्षारयुक्त इ.) सर्वसाधारण पिके घेता येणे शक्य नाही, त्या वेळी त्या-त्या प्रकारास योग्य अशा बहुउद्देशीय (लाकूड, चारा, फळे इ.) झाडांची लागवड करावी. क्षेत्र मोठे असेल तर एकाच प्रकारची झाडे न लावता समान पट्टे करून विविध उपयोगी अनेक जातींची झाडे लावावीत.
पाऊसमानाप्रमाणे व जमिनीनुसार वृक्षांची निवड
1) भरपूर पावसाचा प्रदेश (1200 मि.मी. पेक्षा जास्त) : साग, बांबू, मोहा, बाभूळ, शेवगा, हादगा, काशीद.
2) मध्यम पाऊसमान (750-1200 मि.मी.) : कडुलिंब, करंज, बाभूळ, सिसू, शिवण, बकाण.
3) कमी पावसाचा प्रदेश (750 मि.मी. पेक्षा कमी) : नीम, बाभूळ, सुबाभूळ, बोर, चिंच, आवळा, खैर सीताफळ.
4) क्षारयुक्त जमीन : खैर, विलायती, बाभूळ, सुरू, सिसू, नीम.
5) आम्लयुक्त जमीन : करंज, शिवण, चिंच, ग्लिरिसिडीया, शिरस.
6) दलदलीची जमीन : बाभूळ, ग्लिरिसिडीया, भेंडी, शेवरी, शिरस.
उपयोगानुसार वनशेतीसाठी वृक्षांची निवड
1) हिरवा चारा : सुबाभूळ, अंजन, शिवण, शिरस, खैर आपटा, कांचन, पांगारा, धावडा, नीम, पळस, शेवरी, हादगा, बाभूळ.
2) जळणासाठी लाकूड : निलगिरी, बाभूळ, वेडीबाभूळ, सुरू, पळस, साग, नीम, आवळा, करंज, हादगा, शेवरी.
3) फळझाडे : आंबा, चिंच, बोर, आवळा, जांभूळ, सीताफळ, पेरू.
4) औद्योगिक उत्पादनाकरिता : नीम, बाभूळ, तुती, करंज, धावडा, निलगिरी, बांबू, पॉपलर, वन, एरंड महुआ.
5) लाकडासाठी झाडे : साग, नीम, बाभूळ, शिरस, सुरू, काशीद, करंज, शिवण.
6) जैविक इंधनाकरिता : करंज, वन एरंड, महुआ, जोजोबा, सीमारुबा.
विविध जमिनींसाठी उपयुक्त वृक्ष:
1) हलक्या व उथळ जमिनी : अंजन, सुबाभूळ, सिसू, बाभूळ, सिरस, शेवरी, कडुलिंब.
2) पाणथळ जमिनी : गिरिपुष्पास सुरू, भेंडी, करंज, शेवरी, निलगिरी.
3) क्षारयुक्त जमिनी : वेडी बाभूळ, बाभूळ, कडुलिंब, सिसू, निलगिरी, करंज, खैर.
4) डोंगराळ जमिनी : निलगिरी, बाभूळ, सुबाभूळ, सौंदड, कडुलिंब.
वनशेतीसाठी वृक्षांचे गुणधर्म
जलद वाढ, विविध उपयोगी, उदा. अन्न, चारा, लाकूड, कुंपण इ., प्रतिकूल जमीन व हवामान परिस्थितीतसुद्धा वाढीचा संबंध, सहयोगी पिकांवर प्रतिकूल परिणाम नसावा., हवेतील नत्र जमिनीत साठविण्याची क्षमता, जमीन सुधारणा करण्याची क्षमता, कमीत कमी रोग व कीटकांचा प्रादुर्भाव, सरळ उंच वाढीचा प्रकार, कमीत कमी व्यवस्थापन
वन शेतीचे फायदे
1) वन शेतीमुळे एकाच जमिनीच्या तुकड्यापासून पीक उत्पादनाबरोबर वृक्षापासून चारा, लाकूड असा दुहेरी फायदा मिळतो व वाढीव उत्पन्न मिळविणे शक्य होते.
2) वृक्षामुळे शेतात आर्द्रता टिकवली जाते व वादळवारे यापासून पिकांचे संरक्षण होते. पर्यावरणच्या संतुलनास मदत होते.
3) जमिनीची धूप थांबविण्यास मदत होते.
4) हलक्या, मुरमाड अशा जमिनीत नेहमीच्या पीक पद्धतीऐवजी वन शेती लाभदायक ठरते.
5) नापिक अशा जमिनीत थोडी काळजी घेतल्यास वृक्षापासून फायदे मिळविता येतात, तसेच जमिनीचा मगदूर सुधारता येतो.
6) वन शेतीस मजूर कमी लागतात व या पद्धतीपासून दीर्घकाळ उत्पन्न मिळत राहते.
7) महुआ या झाडापासून मिळणारी फुले, फळे आणि बिया खाद्यान्न म्हणून वापरतात. बाभळीच्या सिनेगल या जातीपासून तयार होणारा डिंक परदेशात भरपूर भावाने विकला जातो. लिंब वृक्षाचा औषधी उपयोगासाठी अवलंब होतो. तसेच लिंबोळ्यांचा खत म्हणून उपयोग होतो. साग, सिसम, कडुनिंब यांसारखी झाडे इमारती लाकडासाठी प्रसिद्ध आहेत.
वनशेती पद्धती
कृषी वनिकी -
या पद्धतीत ज्या जमिनीवर पिके येऊ शकतात, अशा कोणत्याही प्रकारच्या जमिनीवर वृक्षाची 15 ते 20 मीटर किंवा त्यापेक्षा जास्त अंतरावर ओळींमध्ये लागवड करून ओळींच्या मधील मोकळ्या जागेत पिके घेतात.
वनीय कुरण -
हलक्या व उथळ जमिनीवर अंजन, सुबाभूळ, सिसू, विलायती बाभूळ, कडुलिंब यांसारख्या झाडांची लागवड करून, त्यामध्ये मद्रास अंजन, डोंगरी, पावना, स्टायलो, रानमूग इ. सुधारित गवतांची योग्यरीत्या सांगड घालून लागवड करतात.
कृषी वनीय कुरण -
हलक्या ते मध्यम प्रतीच्या जमिनीवर पिके, वृक्ष व सुधारित गवतांची लागवड करतात.
उद्यान कुरण -
हलक्या प्रतीच्या जमिनीवर सीताफळ, बोर आणि आवळा यांसारख्या फळझाडांची लागवड करून मधल्या जागेत सुधारित गवतांची लागवड करतात.
कृषी उद्यान कुरण -
हलक्या ते मध्यम प्रकारच्या जमिनीवर आंबा, चिंच, सीताफळ, बोर, आवळा, शेवगा इ. फळझाडांची लागवड करून सुरवातीची तीन ते पाच वर्षे हरभरा मूग, तूर, गहू, भुईमूग आदी पिके घेतात व झाडांचा डोलारा मोठा झाल्यावर झाडाच्या ओळींमध्ये सुधारित गवताची लागवड करतात. या पद्धतीमध्ये गरजेनुसार फळझाडे व गवत यांची सुरवातीपासूनही लागवड करता येते.
कृषी उद्यान -
या पद्धतीत फळझाडांमध्ये विविध द्विदल किंवा एकदलवर्गीय पिके घेता येतात. जिराईत क्षेत्रावर बोर, आवळा, शेवगा, चिंच या फळझाडांची लागवड करता येते, तर बागायत क्षेत्रात आंबा, चिकू यांसारखी फळझाडे घेऊन त्यामध्ये पिकांची लागवड करतात.
उद्यान वनीय कुरण -
हलक्या व मध्यम प्रकारच्या जमिनीवर फळझाडे, वृक्ष आणि सुधारित गवतांची लागवड करतात.
वृक्षशेती -
ज्या जमिनीत विविध कारणांस्तव (पाणथळ, आम्ल व क्षारयुक्त इ.) सर्वसाधारण पिके घेता येणे शक्य नाही, त्या वेळी त्या-त्या प्रकारास योग्य अशा बहुउद्देशीय (लाकूड, चारा, फळे इ.) झाडांची लागवड करावी. क्षेत्र मोठे असेल तर एकाच प्रकारची झाडे न लावता समान पट्टे करून विविध उपयोगी अनेक जातींची झाडे लावावीत.
पाऊसमानाप्रमाणे व जमिनीनुसार वृक्षांची निवड
1) भरपूर पावसाचा प्रदेश (1200 मि.मी. पेक्षा जास्त) : साग, बांबू, मोहा, बाभूळ, शेवगा, हादगा, काशीद.
2) मध्यम पाऊसमान (750-1200 मि.मी.) : कडुलिंब, करंज, बाभूळ, सिसू, शिवण, बकाण.
3) कमी पावसाचा प्रदेश (750 मि.मी. पेक्षा कमी) : नीम, बाभूळ, सुबाभूळ, बोर, चिंच, आवळा, खैर सीताफळ.
4) क्षारयुक्त जमीन : खैर, विलायती, बाभूळ, सुरू, सिसू, नीम.
5) आम्लयुक्त जमीन : करंज, शिवण, चिंच, ग्लिरिसिडीया, शिरस.
6) दलदलीची जमीन : बाभूळ, ग्लिरिसिडीया, भेंडी, शेवरी, शिरस.
उपयोगानुसार वनशेतीसाठी वृक्षांची निवड
1) हिरवा चारा : सुबाभूळ, अंजन, शिवण, शिरस, खैर आपटा, कांचन, पांगारा, धावडा, नीम, पळस, शेवरी, हादगा, बाभूळ.
2) जळणासाठी लाकूड : निलगिरी, बाभूळ, वेडीबाभूळ, सुरू, पळस, साग, नीम, आवळा, करंज, हादगा, शेवरी.
3) फळझाडे : आंबा, चिंच, बोर, आवळा, जांभूळ, सीताफळ, पेरू.
4) औद्योगिक उत्पादनाकरिता : नीम, बाभूळ, तुती, करंज, धावडा, निलगिरी, बांबू, पॉपलर, वन, एरंड महुआ.
5) लाकडासाठी झाडे : साग, नीम, बाभूळ, शिरस, सुरू, काशीद, करंज, शिवण.
6) जैविक इंधनाकरिता : करंज, वन एरंड, महुआ, जोजोबा, सीमारुबा.
विविध जमिनींसाठी उपयुक्त वृक्ष:
1) हलक्या व उथळ जमिनी : अंजन, सुबाभूळ, सिसू, बाभूळ, सिरस, शेवरी, कडुलिंब.
2) पाणथळ जमिनी : गिरिपुष्पास सुरू, भेंडी, करंज, शेवरी, निलगिरी.
3) क्षारयुक्त जमिनी : वेडी बाभूळ, बाभूळ, कडुलिंब, सिसू, निलगिरी, करंज, खैर.
4) डोंगराळ जमिनी : निलगिरी, बाभूळ, सुबाभूळ, सौंदड, कडुलिंब.