विखुरलेले चर
उद्दिष्ट्ये
1) पृष्ठभागावरून वाहून जाणारे पाणी पूर्णत: जमिनीत मुरविणे.
2) हिरवा चारा तसेच झाडे झुडुपे वाढविणे.
3) जमिनीखालील पाण्याची पातळी उंचविणे.
संरचना
ज्या ठिकाणी वाहून जाणार्या पाण्याचे आकारमान एका दिवशी सरासरी 500 घ. मी. प्रति हेक्टर आहे अशा ठिकाणी हे चर वापरले जातात. प्रत्येक चर 0.5 x 0.5 x 2 मी. आकारमानाचा असतो. प्रत्येक चरात 0.5 घ. मी. प्रति हेक्टर एवढी पाणी साठविण्याची क्षमता राहिल. साठवणूक क्षमता वाढविण्यासाठी आकाराने मोठे चर खोदण्यापेक्षा तेवढ्याच क्षमतेसाठी जास्त संख्येत लहान चर खोदावे. त्यामुळे तेवढ्या खर्चात अधिक चर खोदून रोपांची घनता वाढते. या चरांची खोली व रुंदी अशाप्रकारे ठरवावी, की पाण्यामुळे चरांच्या खालच्या बाजूकडील बांध फुटू नयेत. सामान्यत: एका हेक्टरमध्ये 1000 चर पुरेसे असतात. राजस्थानसारख्या प्रदेशात प्रति हेक्टर 1100 चर अधिक परिणामकारक आढळून आले आहेत.
कार्यपद्धती विवरण
चर खोदून काढलेली माती चराच्या उताराकडील बाजूस बांधाच्या स्वरुपात टाकावी. त्यामुळे उतारावर वाहणार्या पाण्याच्या वेगावर नियंत्रण ठेवता येते. या बांधावर दोन्ही बाजुंनी अर्धा मीटर अंतरावर रोपे लावावी. रोपे लागवडीकरिता करंज, कडूनिंब आपटा, भोकर, शिसम सारख्या वृक्षांची निवड करावी. हे चर पावसाळ्यात पाणी साठवून बांधावर लावलेल्या रोपांच्या वाढीस मदत करतात. हे चर पहिला पाऊस पडण्यापूर्वी एक महिना आधी खोदून तयार करावेत. या एका महिन्यात बांधाच्या उतरत्या बाजूवर रोप लागवड करताना रोप खड्डा खोदून लावावे. त्यामुळे रोपे वाहून जात नाहीत. त्याचे उत्पादन व जमिनीची सुपीकता वाढविण्याकरिता चवळी, रानमुगासारखी कडधान्ये सुद्धा या बांधावर लावली जाऊ शकतात. जमिनीवरून वाहून जाणारे पाणी थोपवून धरण्यासाठी व वाहण्याचा वेग कमी करण्यासाठी दोन चरांमधील जमिनीत अंजन, श्रवणघास, रानमूग यासारखी चार्याची गवते पेरावीत.
उद्दिष्ट्ये
1) पृष्ठभागावरून वाहून जाणारे पाणी पूर्णत: जमिनीत मुरविणे.
2) हिरवा चारा तसेच झाडे झुडुपे वाढविणे.
3) जमिनीखालील पाण्याची पातळी उंचविणे.
संरचना
ज्या ठिकाणी वाहून जाणार्या पाण्याचे आकारमान एका दिवशी सरासरी 500 घ. मी. प्रति हेक्टर आहे अशा ठिकाणी हे चर वापरले जातात. प्रत्येक चर 0.5 x 0.5 x 2 मी. आकारमानाचा असतो. प्रत्येक चरात 0.5 घ. मी. प्रति हेक्टर एवढी पाणी साठविण्याची क्षमता राहिल. साठवणूक क्षमता वाढविण्यासाठी आकाराने मोठे चर खोदण्यापेक्षा तेवढ्याच क्षमतेसाठी जास्त संख्येत लहान चर खोदावे. त्यामुळे तेवढ्या खर्चात अधिक चर खोदून रोपांची घनता वाढते. या चरांची खोली व रुंदी अशाप्रकारे ठरवावी, की पाण्यामुळे चरांच्या खालच्या बाजूकडील बांध फुटू नयेत. सामान्यत: एका हेक्टरमध्ये 1000 चर पुरेसे असतात. राजस्थानसारख्या प्रदेशात प्रति हेक्टर 1100 चर अधिक परिणामकारक आढळून आले आहेत.
कार्यपद्धती विवरण
चर खोदून काढलेली माती चराच्या उताराकडील बाजूस बांधाच्या स्वरुपात टाकावी. त्यामुळे उतारावर वाहणार्या पाण्याच्या वेगावर नियंत्रण ठेवता येते. या बांधावर दोन्ही बाजुंनी अर्धा मीटर अंतरावर रोपे लावावी. रोपे लागवडीकरिता करंज, कडूनिंब आपटा, भोकर, शिसम सारख्या वृक्षांची निवड करावी. हे चर पावसाळ्यात पाणी साठवून बांधावर लावलेल्या रोपांच्या वाढीस मदत करतात. हे चर पहिला पाऊस पडण्यापूर्वी एक महिना आधी खोदून तयार करावेत. या एका महिन्यात बांधाच्या उतरत्या बाजूवर रोप लागवड करताना रोप खड्डा खोदून लावावे. त्यामुळे रोपे वाहून जात नाहीत. त्याचे उत्पादन व जमिनीची सुपीकता वाढविण्याकरिता चवळी, रानमुगासारखी कडधान्ये सुद्धा या बांधावर लावली जाऊ शकतात. जमिनीवरून वाहून जाणारे पाणी थोपवून धरण्यासाठी व वाहण्याचा वेग कमी करण्यासाठी दोन चरांमधील जमिनीत अंजन, श्रवणघास, रानमूग यासारखी चार्याची गवते पेरावीत.